سنگ نبشته بیستون که بزرگترین سنگ‌نبشته ایران و همچنین نخستین متن شناخته شده ایرانی است جز آثار هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) است. این سنگ نبشته در شهرستان هرسین، در سی کیلومتری شهر کرمانشاه و در دامنه کوه بیستون قرار دارد. سنگ نبشته بیستون پیروزی داریوش بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را شرح می‌دهد.
بیستون از واژه پارسی باستان «بغستان» گرفته شده که به معنای جایگه خدایان است. واژه بیستون در زبان پهلوی به «بَهیستون» و سپس در قرون اولیه اسلامی به «بهستون» تبدیل شد و هم اکنون بیستون خوانده می‌شود. بنابراین خوانش بیستون به شکل «بی ستون» و به معنی «بدون ستون» درست نیست.
سنگ‌نبشتهٔ بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین قرار گرفته است. در قسمت بالایی کوه آثاری از یک پلکان به جای مانده که احتمالا سنگ تراشان بیستون از آن برای رسیدن به محل سنگ نبشته استفاده می‌کرده‌اند و پس از آنکه کارشان پایان یافته پلکان را تراش داده‌اند. جنس سنگ نبشته از جنس آهک است همچنین در انتهای کار روز آن را با اندودی که ناشناخته است پوشانده‌اند تا عمر طولانی‌تری داشته باشد.
ارتفاع کتیبه بیستون ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر و طول آن ۲۲ متر است و در وسط آن ۵ ستون به خط میخی پارسی باستان مشاهده می‌شود. متن جمعاً ۵۲۵ سطر دارد. بر روی هر پنج ستون اهورامزادا با چهرهٔ انسانی و ریشی مستطیلی بر روی صفحهٔ برآمده‌ای دیده می‌شود و بر روی همهٔ آنها در حال پرواز است.
همچنین یک تاج بر روی سر او قرار دارد که نشانه خدایی بودن اوست. در دست چپ اهورامزدا که به سوی داریوش دراز شده حلقه‌ای قرار دارد. این نقش‌ها نشان‌دهندة مراسم تسلیم قدرت پادشاهی به داریوش است. همچنین اهورامزدا دست راستش را برای طلبیدن خیر و برکت برای داریوش بلند کرده است. داریوش تاج پادشاهی بر سر دارد، سبیلهایش تابیده و ریشش مستطیلی است و به شکل ریش پادشاهان آشور است ده طره دارد. داست راست داریوش نیز برای دعا به سمت اهورا مزدا بلند شده است و در دست چپش نیز کمانی دیده می‌شود.
گئومات زیر پای راست داریوش به زمین افتاده و هر دو دستش به حالت زاری و تضرع بالا آمده است. در سمت چپ و پشت سر داریوش دو نفر از درباریان نیزه‌دار و کماندار ایستاده‌اند که هر دو ریش‌های بلندی دارند و از داریوش کوتاه ترند. به احتمال بسیار زیاد این دو «گبری» و «آسپاتینا» هستند. پشت سر گئومات نیز۸ نفر از غاصبین تخت و تاج پادشاهی و رئیس قبیلهٔ سکاها، «تیگراخائودا» که همگی با زنجیر به یکدیگر متصل هستند به تصویر کشیده شده‌اند. قسمتی از مجسمه‌های کتیبهٔ بیستون براثر فرسایش باد و باران و عوامل بشری به خصوص در زمان دو جنگ جهانی ویران گردیده است.
نخستین کسی که موفق شد کتیبه بیستون را رمز گشایی و ترجمه کند، هِنری رالینسون بود. پس از او نیز افراد دیگری دست به ترجمه کتیبه زدند. اما نقش رالینسون بسیار مهمتر و برجسته تر است زیرا این کشف به کلید رمزگشایی کلیه خطوط میخی تبدیل شد.
محتوای نوشته‌های کتیبه شامل معرفی داریوش از زبان خودش، دودمان هخامنشیان، شیوه حکومتداری داریوش، مرگ کمبوجیه، شورش گئوماتا و کشته شدنش، سرکوبی طغیان‌های سرزمین‌های مختلف، پیروزی‌های داریوش، نهی از دروغگویی، دفاع از راستگویی، دعای برای کشور و مردم، سپاسگزاری از اهورامزدا، پند و اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند، نام کسانی که در سرکوب گئوماتا داریوش را یاری کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی است.